قالی و قالیچه‌های نفیس و گرانبهای افشار محبوبیت خاصی در بازارهای فرش دنیا دارد، و از حیث رنگ و مرغوبیت و طرز بافت و نقشه از فرش‌های درجه اول است. هرچند گاهی قالیچه‌های آن چنان ظریفی توسط زنان و دختران ماهر و هنرمند تکاب افشار بافته می‌شود، که می‌توان آن را در کیف دستی جای داد. اما در کل فرش افشار شهرت خود را به کیفیت و دوام آن مرهون، و به فرش آهنین معروف است. خانواده‌های بسیاری از بافتن این فرش‌ها امرار معاش می‌کنند. در زمانی که بازار فرش دستباف رونق خوبی داشت بیش از ۱۸ هزار نفر به طور مستقیم به کار فرش بافی اشتغال داشتند. فرش دستباف افشار تکاب به نوعی سوغات این شهر هم محسوب می‌شود. 

اگر بخواهیم اطلاعاتی کافی در مورد رنگ‌های گیاهی به کار رفته در قالی‌های افشار کسب کنیم، باید از رنگرزان سراغ بگیریم. کلیه رنگ‌ها را کوپ رنگی یا «قازان رنگی» می‌گویند. به دلیل اینکه، این رنگ‌ها را در داخل خم یا قازان تهیه می‌کردند.

تاریخچه و ویژگی‌های فرش افشار و فرش افشار تکاب

فرش افشار یکی از برجسته‌ترین انواع فرش‌های دستباف ایرانی است که به قوم افشار، از ایلات ترک‌تبار ایران، نسبت داده می‌شود. این فرش‌ها به دلیل طرح‌های هندسی، رنگ‌های زنده و بافت بادوام، جایگاه ویژه‌ای در میان فرش‌های ایرانی دارند. قوم افشار در طول تاریخ در مناطق مختلفی از جمله آذربایجان، کرمان، خراسان، زنجان و تکاب ساکن شدند و هر منطقه ویژگی‌های خاص خود را به این فرش‌ها افزود. یکی از مهم‌ترین شاخه‌های این هنر، فرش افشار تکاب است که در منطقه تکاب (جنوب شرقی آذربایجان غربی) بافته می‌شود و به دلیل اصالت و کیفیت، شهرت خاصی دارد.

قوم افشار از دوره‌های باستانی در ایران حضور داشتند، اما اوج شهرت آن‌ها به زمان صفویان (قرن ۱۶ و ۱۷ میلادی) برمی‌گردد، زمانی که فرش‌بافی در ایران به دلیل حمایت‌های حکومتی و تجارت گسترده شکوفا شد. فرش‌های افشار در ابتدا بیشتر برای استفاده روزمره در زندگی عشایری بافته می‌شدند، اما به‌تدریج به دلیل زیبایی و دوام به بازارهای تجاری راه یافتند. مهاجرت‌های افشارها به مناطق مختلف، از جمله تکاب، باعث شد سبک‌های متنوعی در فرش‌بافی این قوم شکل بگیرد. در تکاب، افشارها با تأثیرپذیری از فرهنگ‌های ترکی، کردی و حتی قفقازی، فرش‌هایی با هویت متمایز تولید کردند که همچنان بخشی از میراث فرهنگی این منطقه است.

ویژگی‌های کلی فرش افشار

طرح و نقش:

فرش‌های افشار با طرح‌های هندسی و ساده شناخته می‌شوند که از زندگی عشایری الهام گرفته‌اند. نقش‌های لوزی، ستاره، خطوط شکسته، بته‌جقه و ترنج مرکزی از رایج‌ترین طرح‌ها هستند.

نمادهای قومی مانند حیوانات (پرنده، گوزن، بز) و اشکال طبیعی مثل گل و خورشید در حاشیه‌ها و متن فرش‌ها به‌کار می‌روند.

رنگ‌ها:

رنگ‌های گرم و قوی مانند قرمز تیره، آبی سیر، قهوه‌ای، زرد و گاهی سفید، مشخصه فرش‌های افشار هستند. این رنگ‌ها معمولاً از مواد طبیعی مثل روناس، نیل، پوست گردو و انار به دست می‌آیند.

ترکیب رنگ‌های پرکنتراست، جلوه‌ای چشم‌نواز و ماندگار به این فرش‌ها می‌بخشد.

بافت و جنس:

پشم مرغوب گوسفندان محلی، ماده اصلی فرش‌های افشار است که نرمی و استحکام را به‌طور همزمان فراهم می‌کند. در برخی موارد، ابریشم برای جزئیات ظریف استفاده می‌شود.

گره ترکی (گره متقارن) در بافت این فرش‌ها رایج است که دوام آن‌ها را افزایش می‌دهد.

پرز کوتاه و بافت متراکم، این فرش‌ها را برای استفاده روزمره در چادرهای عشایری و خانه‌های روستایی مناسب کرده است.

اندازه و کاربرد:

فرش‌های افشار اغلب در اندازه‌های کوچک و متوسط (مثل قالیچه و کناره) بافته می‌شوند که حمل‌ونقل آن‌ها را برای زندگی عشایری آسان می‌کند.

علاوه بر فرش، گلیم، خورجین و سایر دست‌بافته‌ها نیز تولید می‌شوند که مکمل فرش‌ها هستند.

ویژگی‌های خاص فرش افشار تکاب

منطقه تکاب به دلیل حضور پررنگ ایل افشار و سنت‌های غنی فرش‌بافی، یکی از مراکز مهم تولید فرش افشار است. فرش‌های افشار تکاب با ویژگی‌های زیر از دیگر انواع این فرش متمایز می‌شوند:

طرح و نقش:

فرش‌های تکاب طرح‌های هندسی خالص‌تری دارند که حس اصالت عشایری را منتقل می‌کنند. نقش‌های هشتی (هشت‌ضلعی‌های تکرارشونده)، میناخانی (گل‌دار هندسی) و لوزی‌های متداخل از طرح‌های پرتکرار هستند.

نمادهای حیوانی (مثل بز و پرنده) و اشکال قومی مانند خورشید در حاشیه‌ها و متن فرش‌ها دیده می‌شود.

رنگ‌ها:

در تکاب، ترکیب رنگ‌های قرمز تیره، آبی روشن، سفید و قهوه‌ای رایج است که کنتراست زیبایی ایجاد می‌کند. استفاده از سفید و آبی روشن در کنار رنگ‌های گرم، ویژگی متمایز فرش‌های این منطقه است.

رنگ‌ها همچنان از مواد طبیعی استخراج می‌شوند که دوام و جذابیت بصری بالایی دارند.

بافت و جنس:

پشم محلی تکاب، که از گوسفندان منطقه به دست می‌آید، به فرش‌ها نرمی و استحکام خاصی می‌بخشد.

گره ترکی با بافت متراکم‌تر نسبت به برخی مناطق دیگر، دوام فرش‌های تکاب را بیشتر می‌کند.

پرز کوتاه و بافت محکم، این فرش‌ها را برای استفاده در محیط‌های سخت عشایری ایده‌آل کرده است.

اندازه و کاربرد:

مانند دیگر فرش‌های افشار، فرش‌های تکاب بیشتر در ابعاد قالیچه (۱×۱.۵ یا ۲×۳ متر) بافته می‌شوند که برای چادرها و خانه‌های روستایی مناسب‌اند.

گلیم و خورجین‌های تکاب نیز شهرت دارند و اغلب با همان طرح‌ها و رنگ‌های فرش‌ها هماهنگ هستند.

فرش افشار در دنیای مدرن

فرش‌های افشار، از جمله فرش‌های تکاب، در قرن بیستم به دلیل اصالت و زیبایی به بازارهای جهانی راه یافتند و در میان کلکسیونرها و علاقه‌مندان به عنوان هنر سنتی محبوب شدند. با این حال، کاهش زندگی عشایری و مهاجرت به شهرها باعث شده تولید این فرش‌ها در برخی مناطق، از جمله تکاب، کمتر شود. امروزه، فرش‌های افشار تکاب همچنان به‌صورت سنتی بافته می‌شوند، اما نسخه‌های اصیل عشایری ارزش بیشتری دارند. طرح‌های تکاب گاهی در کارگاه‌های مدرن بازتولید می‌شوند، ولی بافت دستی و سنتی همچنان جایگاه ویژه‌ای دارد.

جمع‌بندی

فرش افشار، با قدمتی چندصدساله، نمادی از هنر و فرهنگ قوم افشار است که در مناطق مختلف ایران، از جمله تکاب، جلوه‌های متفاوتی پیدا کرده. فرش افشار تکاب با طرح‌های هندسی ساده، رنگ‌های زنده مثل قرمز و آبی روشن، و بافت متراکم، بخشی از هویت عشایری این منطقه را به نمایش می‌گذارد. این فرش‌ها نه‌تنها کاربردی بودند، بلکه داستان زندگی، طبیعت و خلاقیت بافندگان را روایت می‌کنند.

فرش افشار تکاب در استان آذربایجان غربی ثبت جهانی شده است. این ثبت پس از هشت سال تلاش، بر اساس معاهده لیسبون در سازمان جهانی مالکیت فکری (وایپو) انجام شد. این ثبت جهانی، زمینه ای برای رونق دوباره صنعت فرش افشار تکاب و حفاظت از این هنرصنعت قدیمی فراهم کرده است.

 در گواهی ثبت فرش دست‌باف افشار تکاب که طرف قرارداد مبدا آن جمهوری اسلامی ایران به شماره ثبت ۱۱۴۸ است نوشته شده است: دفتر بین المللی سازمان جهانی مالکیت فکری(WIPO) گواهی می نماید که نشانه‌های بیان شده این گواهی موید ثبت در سامانه بین المللی لیسبون است.